Chuyen Lich Su Y khoa

[NHAKHOA]

Các phương pháp tránh thai "kỳ dị" của phụ nữ xưa

Bao cao su xuất hiện lần đầu tiên từ thế kỷ thứ 10 trước Công Nguyên.


Đàn ông có thể làm nhiều hành động “mất trí” để được "yêu", trong khi phụ nữ cũng có thể làm nhiều việc “điên rồ” hơn để tránh “hậu quả”.
Trải qua khoảng thời gian dài, con người đã có nhiều nỗ lực lớn trong việc “sáng chế” ra những cách thức giúp họ vừa tận hưởng chuyện ấy, vừa tránh thai hiệu quả.

Một trong những phương pháp phòng tránh thai sớm nhất trên thế giới là của phụ nữ Ai Cập cổ, khi họ đặt phân của cá sấu vào âm đạo như một chất keo tiêu diệt tinh trùng. Vào thế kỷ thứ hai sau Công Nguyên, phụ nữ Hy Lạp lại sử dụng cách đặt các vật liệu như gừng hoặc hạt lựu xung quanh âm đạo để diệt tinh trùng và phòng tránh thai.

Ngoài những đồ thực phẩm trên, phụ nữ Hy Lạp còn tin rằng nếu họ ngồi xuống ngay sau khi quan hệ và hắt hơi thật mạnh thì có thể tránh thai. Vào thời điểm đó, các bác sĩ Hy Lạp cũng phát minh ra một số phương pháp tránh thai sử dụng sau khi quan hệ nhưng không mấy hiệu quả.


Khi tampon xuất hiện, một số người đã quyết định sử dụng phương pháp tương tự để phòng tránh hậu quả, kết quả là, phụ nữ trên khắp thế giới bắt đầu đặt nhiều thứ vào cổ tử cung của mình. Tuy nhiên, các biện pháp này đều gây ra tổn thương và viêm nhiễm cho vùng kín, cuối cùng là dẫn đến vô sinh.

Phụ nữ châu Phi lại sử dụng cỏ hoặc các mẩu vải làm “màn chắn” ở tử cung, còn các geisha của Nhật Bản lại sử dụng giấy tre và phụ nữ từ khu vực Địa Trung Hải áp dụng phương pháp dùng bọt biển thấm nước chanh hoặc nước hoa.

Bác sĩ người Italy, Gabriello Fallopius là người đầu tiên phát hiện và sáng chế ra bao cao su bằng vải lanh nhưng mục đích đầu tiên của ông là dùng để phòng tránh bệnh giang mai.

Tuy xuất hiện lần đầu tiên vào thế kỷ thứ 10 trước Công Nguyên, con người chỉ bắt đầu sử dụng bao cao su hàng nghìn năm sau đó. Bao cao su đầu tiên được làm từ ruột, da và lông động vật. Nhưng, biện pháp này lại rất đắt và khó sử dụng. Vì vậy, rất ít người vào thời đó mua được bao cao su và có người phải sử dụng nhiều hơn một lần.

Theo Đất Việt/Pravda

[NHAKHOA]

Những loại bệnh ung thư liên quan đến thức đêm

2 hiện tượng này chung nhau ở điểm: phá vỡ nhịp sinh học. Và đa phần chúng ta thường không đánh giá hết tầm quan trọng của giấc ngủ đêm.
Bạn có thể làm việc rất tốt về đêm nhưng lâu dài lại ảnh hưởng không tốt cho sức khỏe
Số là chúng ta tồn tại theo những nhịp nhất định: nhịp ngày đêm, nhịp năm và nhịp hormone. Làm ngày ngủ đêm là một điều hoàn toàn tự nhiên. Đây là quãng thời gian hoàn toàn cần thiết để cơ thể phục hồi sức lực đã bị hao tổn trong suốt một ngày và để sáng hôm sau ở trạng thái “sẵn sàng chiến đấu”.

Giấc ngủ đêm không chỉ mang lại sự “nghỉ ngơi” cho phần lớn các hệ của cơ thể ( huyết áp giảm, nhu động ruột chậm lại, phần lớn các loại hormone ngừng tăng tiết) mà còn làm công việc “phục hồi” cho các tế bào gan, hệ thần kinh, hệ miễn dịch, dạ dày-hành tá tràng.

Vậy nên chẳng lấy gì làm lạ là những ai ít ngủ đêm thường mắc một số bệnh mạn tính. Họ hay bị cảm, bị viêm nhiễm đường hô hấp cấp, nhiều khi tính khí thất thường (hay cáu bẳn, luôn căng thẳng và bị trầm cảm).

Ung thư cũng là hậu quả của thức đêm

Theo số liệu thống kê của bác sĩ ở nhiều nước khác nhau, những người làm ca đêm bị mắc bệnh ung thư nhiều nhất.

Nguyên nhân là hormone ban đêm- malatonin. Trong cơ thể người, nó chiếm vị thế rất cao, có thể phong nó là tổng tư lệnh của các loại hormone. Nó mạnh dạn điều khiển chúng, tăng tiết loại hormone này, kìm hãm sự sản sinh loại hormone khác.

Khác với phần lớn các loại hormone còn lại, melatonin bắt đầu tiết ra lúc chập choạng tối và lên đến đỉnh cao vào lúc 2-3h sáng. nếu con người tỉnh táo về đêm thì melatonin không tiết ra đủ lượng giúp cho cơ thể con người hoạt động bình thường. Sự mất cân bằng về hormone sẽ tác động đến tất cả các cơ quan và các hệ thống trong cơ thể và thật là nguy hại khi một số cơ quan không được phục hồi. Đấy là chưa kể đến sự tổn thương ở cấp tế bào.

Mỗi tế bào trong cơ thể người có tuổi thọ riêng. Khi hết tuổi đó, tế bào tự huỷ; một tế bào mới thay thế - Đây là một quá trình phục hồi hoàn toàn tự nhiên. Trật tự thông thường bị phá vỡ. Các tế bào bị mất phương hướng không biết lúc nào thì phân chia, lúc nào thì triệt tiêu. Một số tế bào bị mất lập trình, thay cho sự biến mất chúng lại tăng trưởng và đến một lúc nào đó số lượng chuyển thành chất lượng- cơ cấu và chức năng của tế bào bị thay đổi hoàn toàn. Tế bào trở thành ác tính.

Những loại bệnh ung thư nào thường liên quan đến thức đêm?

Với phụ nữ là ung thư tuyến vú, buồng trứng và cổ tử cung; còn nam giới là ung thư tuyến tiền liệt.

Nhiều chuyên gia cho rằng nguyên nhân làm cho bệnh ung thư gia tăng trên thế giới là do lối sống thiên về đêm. Nếu từ vũ trụ nhìn xuống Trái đất, ta thấy một bức tranh ánh sáng rực rỡ. Cuộc sống sôi động về đêm ở những thành phố lớn đồng nghĩa với phần lớn cư dân trái đất không ngủ. Chính vì thế mà sinh ra nhiều bệnh tật. vì vậy, nếu ta không thay đổi ngay lối sống thì còn nguy kịch hơn.

Thế còn những người làm ca đêm?

Đáng tiếc họ không phải là ngoại lệ. Những người làm ca đêm gặp nhiều rắc rối hơn những người làm những nghề ban ngày và không chỉ là bệnh ung thư.

Do rối loạn nhịp sinh học, nữ giới sẽ dễ mắc các bệnh như phụ khoa, vô sinh, sẩy thai. Thí nghiệm ở chuột cho thấy: tình trạng “thiếu bóng tối” gây những dấu hiệu mãn kinh sớm, lão hoá sớm.

Để hạn chế, khi ngủ ngày cần nằm trong phòng tối. Đồng thời, trong chế độ dinh dưỡng phải tăng cường những loại thực phẩm chứa triptofan, chất giúp tạo melatonin. Đó là thịt gà Tây, thịt gà mái, chuối, phomat, hạt bí, hạnh nhân…

Cần thận trọng khi dùng thuốc làm tăng melatonin- hiệu quả xuất hiện khi dùng liều tối thiểu là 0,2-0,3mg. Những loại thuốc này không được xếp vào hàng thuốc ngủ, không gây buồn ngủ và nghiện thuốc nhưng vẫn gây uể oải vào ngày hôm sau. Không nên uống khi công việc đòi hỏi sự tập trung.

BS Nguyễn Phương
BV Y học cổ truyền/Theo Zhenskoe zdorovie/Dân trí

[NHAKHOA]

Nghiên cứu về y thuật của Lãn Ông

Tg: Nhân Tử Nguyễn Văn Thọ

Nguồn: nhantu.net


Dàn bài
Phần 1:
QUAN NIỆM VỀ THẬN CỦA LÃN ÔNG ĐỐI CHIẾU VỚI TÂY Y
A. Quan niệm về thận của Đông y qua các thời đại
B. Sinh lý học và bệnh lý học về Mệnh môn
C. Quan niệm về Thận của Lãn Ông đối chiếu với Tây y
Kết luận
Toát yếu / summary

Phần 2:
TRỊ LIỆU PHÁP CỦA LÃN ÔNG SO SÁNH VỚI TRỊ LIỆU PHÁP CỦA ÍT NHIỀU DANH Y TRUNG HOA
A. Trị liệu pháp của ít nhiều danh y Trung Hoa
B. Trị liệu pháp của Lãn Ông
Kết luận

***
Phần 1

Quan niệm về Thận của Lãn Ông đối chiếu với Tây y [1]

Quan niệm về Thận của Lãn Ông có thể nói được là hết sức độc đáo.
Quan niệm này đã được trình bày cặn kẽ trong quyển Huyền Tẫn Phát Vi và trình bày sơ lược trong quyển Châu Ngọc Cách Ngôn của cụ.
Cũng như Triệu Dưỡng Quì, tác giả bộ Y Quán, và Phùng Triệu Trương (Phùng thị, khoảng 1702), tác giả bộ Phùng Thị Cẩm Nang, Hải Thượng Lãn Ông không lấy Tâm làm trọng, mà lại lấy Thận làm trọng.[2] Lãn Ông chủ trương: «Trời đất bên ngoài có Thái Cực thì thân thể con người bên trong có thận.» [3]
Chữ Thận đây không thể hiểu theo nghĩa thông thường như là một bộ phận bài tiết nước tiểu, mà phải hiểu như là một hệ thống gồm:
- Thận: cơ quan bài tiết nước tiểu.
- Mệnh môn: Một hạch nội tiết (glande endocrine), nói theo từ ngữ y học hiện nay.


Hình trích từ quyển Lãn Ông et la Médicine Sino-vietnamienne của P.Huard và Maurice, tr. 295, hình D

A. QUAN NIỆM VỀ THẬN CỦA ĐÔNG Y QUA CÁC THỜI ĐẠI
Để vấn đề được sáng tỏ, trước hết thiết tưởng nên trình bày sơ lược về quan niệm Thận theo Đông y qua các thời đại.
1. Trước tiên Biển Thước (Tần, Việt Nhân, khoảng 225 tcn), tác giả Nạn Kinh, cho rằng:
Thận có hai trái, tả và hữu, y như trời đất có Âm Dương.
Trái bên tả là Thận; trái bên phải là Mệnh môn.[4]
Sau này, Trương Trọng Cảnh (thế kỷ 2 cn) và nhiều danh y Trung Hoa cũng đã theo thuyết này.
2. Trương Giới Tân tức Cảnh Nhạc (1563-1640) cho rằng:
- Mệnh môn ở chính giữa (Dương).
- Hai quả thận ở hai bên (Âm).
Tất cả hợp lại thành quẻ Khảm, cũng có một hào Dương và hai hào Âm.

Quẻ Khảm và quả thận:


3. Lãn Ông, theo Triệu Dưỡng Quì và Phùng thị, dựa vào quẻ Khảm và vào Thái Cực đồ, đã cho rằng Thận trong người chính là Thái Cực. Theo Lãn Ông, Thận gồm có:
- Hai quả Thận ở hai bên tả hửu, tức là hai nửa vành lớn của Thái Cực.
- Mệnh môn ở chính giữa, chủ về nam tinh nữ huyết, tức là chủ về sinh dục.
- Vòng tròn trắng bên phải gọi là Chân hỏa hay Tướng hỏa.
- Vòng tròn đen bên trái gọi là Chân thủy.
Hai vòng đen trắng: Chân thủy, Chân hỏa tướng ứng với hai chấm nhỏ trắng đen mà ta thấy trong hình Thái Cực.
Trong quyển Huyền Tẫn Phát Vi, Lãn Ông đã vẽ hai hình để suy diễn Thái Cực ra Thận và các bộ phận.
Trong hệ thống Thận nói trên, đối với Lãn Ông, thì chỉ có Mệnh môn, Chân thủy, và Chân hỏa là quan trọng nhất.
Quyển Huyền Tẫn Phát Vi và quyển Châu Ngọc Cách Ngôn của Lãn Ông nguyên bàn về Chân hỏa, Chân thủy, các chứng bệnh do chúng phát sinh cũng như cách trị liệu.

B. SINH LÝ HỌC VÀ BỆNH LÝ HỌC VỀ MỆNH MÔN
Như đã nói, Mệnh môn gồm có ba phần:
- Mệnh môn ở chính giữa, chủ trị Nam tính, Nữ huyết, tức là có ảnh hưởng nhiều đến cơ quan sinh dục.[5]
- Chân hỏa hay Tướng hỏa, thuộc Dương, chủ trì về sinh dục của con người.
- Chân thủy, thuộc Âm, điều khiển sự chuyển hóa về huyết dịch trong người.
Chân thủy, Chân hỏa trong con người cần phải hòa hợp, cộng tác với nhau thì cơ thể mới được khoẻ mạnh, nếu như một bên mà thiên thắng, thì cơ thể sẽ mất thế quân bình và sẽ sinh bệnh tật. Một thầy thuốc giỏi chính là người biết điều hòa Âm Dương để gây lại được thế quân bình đã mất.[6]
Vì Chân hỏa, Chân thủy quan hệ bậc nhất như vậy, nên chúng ta sẽ khảo sát chúng một cách tường tận hơn.
1. Chân hỏa (Tướng hỏa, Long hỏa): le Principe thermique [7]
Chân hỏa góp phần rất lớn vào công cuộc biến dưỡng nơi con người (métabolisme).
- Nó chủ trì mọi sinh hóa.
- Nó giúp cho tì vị hoạt động hẳn hoi, giúp cho sự tiêu hóa được dễ dàng.
- Nó giúp cho phổi được hoạt động hữu hiệu.
- Giúp khí huyết vận chuyển điều hòa.
- Nó giúp cho da thịt được săn khít.
- Nó giúp cho thần trí được minh mẫn.
a. Hỏa thịnh
Nếu hỏa thịnh (Dương thịnh), con người sẽ khoẻ mạnh, thịt xương rắn chắc.
b. Hỏa kháng (hỏa thái quá)
Nếu hỏa thái quá (kháng Dương), sự sinh hóa sẽ bị kích thích quá mức, và con người sẽ táo khát, cơ thể sẽ mất nước. Đó là trường hợp «thượng nhiệt, hạ táo» mà Lãn Ông đề cập đến trong Châu Ngọc Cách Ngôn (q.thượng, tr.3a).
c. Hỏa hư
Nếu hỏa hư, các hiện tượng sinh hóa sẽ bị đình trệ , con người sẽ trở nên yếu đuối, xanh xao, lông tóc sẽ dễ rụng, tì vị sẽ làm việc kém đi, sự tiêu hóa sẽ trở nên chậm chạp và con người sẽ bị sình hơi, trướng bụng, ăn uống khó tiêu, hay bị ẩu tả. Mặt khác, da cũng không được săn khít, khiến các khổng (sphincters) không được bền chặt, cho nên hay bị nôn mửa, đi xông, di tinh, ra mồ hôi trộm, v.v.
Hỏa hư cũng có thể làm cho con người trở nên bì quyện, hôn trầm.
Hỏa hư, Dương hư còn gây ra chứng «phù hỏa». Phù hỏa là hỏa bốc lên đầu, tan ra bì phu, trong khi đó thì chân tay lạnh, tạng phủ lạnh. Lãn Ông gọi thế là triệu chứng «thượng nhiệt, hạ hàn» (xem Châu Ngọc Cách Ngôn, q.1, tr.2a).
2. Chân thủy (le Principe aqueux)
Chân thủy chủ trì các sự vận chuyển tân dịch, huyết dịch trong người, làm cho cơ thể trở nên nhuần đượm, triển dương, lông tóc óng ả mầu mỡ.
a. Thủy quá thịnh
Thủy quá thịnh sẽ làm cho huyết dịch trong người trở nên úng trệ (stase, infiltration d’eau, rétention d’eau, aumentation du volume sanguin), phù thũng (oedème).
b. Thủy hư
Nếu thủy hư, âm hư, huyết dịch trong người sẽ bị giảm thiểu (hémoconcentration, réduction des liquides extra-cellulaires), chẳng những thế, các tân dịch (sécrétions) trong người cũng giảm đi.

3. Phương pháp trị liệu
Phương pháp trị liệu ở đây là phải điều hòa Âm Dương.
a. Bổ thủy
Nếu hỏa thịnh, thủy hư, sẽ bổ thủy. Bổ thủy để chế Dương quang (bổ thủy dĩ chế Dương quang).
b. Bổ hỏa
Nếu thủy thịnh, hỏa hư, sẽ bổ hỏa. Bổ hỏa để dẫn hỏa qui nguyên, bổ hỏa để tiêu trừ sự u ám, khuất lấp của Âm (dẫn hỏa dĩ phản nguyên; bổ hỏa dĩ tiêu Âm ế).
Bổ hỏa bằng bài bát vị ; bổ thủy bằng bài lục vị.
c. Bát vị
Bài bát vị do Trương Trọng Cảnh (thế kỷ 2 tcn) sáng chế ra để chữa cho Hán Vũ Đế. Bài bát vị gồm 8 vị như sau:
* Bổ Âm (-) = 1. Đơn bì, 2. Phục linh, 3. Trạch tả.
* Bổ Dương (+) = 4. Quế, 5. Phụ.
* Bổ Âm (-) = 6. Thục địa, 7. Hoài sơn, 8. Sơn thù.[8]
d. Lục vị
Tiền Ất (thế kỷ XI, khoảng 1093) chuyên trị về nhi khoa đã bỏ hai vị Quế và Phụ trong bài bát vị nói trên mà chế thành bài lục vị.
Thoạt tiên Tiền Ất dùng bài lục vị để bồi bổ cho trẻ con mau lên cân, chóng lớn.
Sau này các danh y mới dùng lục vị để bổ thủy.
Trong quyển Huyền Tẫn Phát Vi ta thấy Lãn Ông chỉ dùng có hai bài bát vị và lục vị nói trên với những biến đổi gia giảm mà chữa được vô số kỳ bệnh, quái bệnh.
Tóm lại, đối với Lãn Ông:
- Thận là Thái Cực.
- Mệnh môn là Thái Cực.
- Thái Cực có Âm Dương.
- Mệnh môn có Chân thủy, Chân hỏa.
- Thái Cực, Âm Dương có quan trọng thế nào đối với vũ trụ thì Thận, Mệnh môn, Chân thủy, Chân hỏa cũng quan hệ đến sức khỏe con người như vậy.
Chữa bệnh mà chữa được tới căn bản, mà biết tài bồi căn bản thì lo chi bệnh không lành, người không khoẻ.

C. QUAN NIỆM VỀ THẬN CỦA LÃN ÔNG ĐỐI CHIẾU VỚI TÂY Y
Quan niệm của Lãn Ông về Thận có rất nhiều điểm tương tự với những khái niệm mới mẽ nhất về Tuyến thượng thận (glandes surrénales; capsules surrénales; surrénales; adrenal glands) của Tây y.
1. Sự phân chia Mệnh môn của Lãn Ông ăn khớp với sự phân chia vỏ thượng thận (cortex surrénal; adrenal cortex) của sinh lý học hiện đại.
* Lãn Ông chủ trương:
- Chân hỏa chủ trì về sinh khí, sinh lực trong con người.
- Chân thủy chủ trì huyết dịch trong người.
- Mệnh môn chủ trì về sinh dục.
* Khoa sinh lý học ngày nay chủ trương:
Vỏ thượng thận gồm 3 phần:
- Vùng chùm (Zone fasciculée du cortex surrénal) tiết ra những chất glucocorticoðdes (như Hydrocortisone hay composé F. cortisone) ảnh hưởng rất sâu xa đến sự biến dưỡng (métabolisme) của chất đạm, chất thịt (matière protidique), chất đường (matière glucidique) và chất mỡ (matière lipidique) trong cơ thể và như vậy ảnh hưởng đến sinh lực trong người.
- Vùng võng đới (Zone réticulée du cortex surrénal) tiết ra những chất Minéralocorticoides (như Aldostérone, Désoxycorticostérone) ảnh hưởng lớn đến sự chuyển dịch của các chất điện giải (électrolytes) như Na (Sodium), K (Potassium), và Cl (Chlore); và như vậy, ảnh hưởng lớn đến số lượng tân dịch, huyết dịch trong người (métabolisme hydrique).
- Vùng đới cầu (Zone glomérulaire du cortex surrénal) tiết ra những kích thích tố sinh dục (như Hormone androgène, Hormone oestrogène, progestrérone, v.v.) nhưng với số lượng rát ít, sánh với dịch hoàn (testicules) và buồng trứng (ovaires).

2. Các bệnh trạng mà Lãn Ông mô tả về Mệnh môn cũng tương tự như những bệnh trạng mà Tây y hiện nay mô tả về vỏ thượng thận.
a. Lãn Ông cho rằng nếu hỏa hư thủy thịnh, huyết dịch trong người sẽ ứ đọng, con người có thể sinh đàm suyễn, hay phình nước.
Nếu ta cho bệnh nhân dùng nhiều chất Désoxycorticostérone (thủy thịnh), ta cũng thấy những triệu chứng như trên (oedème, alcalose avec respiration superficielle).
b. Lãn Ông cho rằng nếu Tướng hỏa mà hư, con người có thể trở nên hôn trầm bì quyện, ăn uống khó tiêu; dễ ẩu, dễ tả; hoặc bị di tinh (spermatorrhée), bất lực (impuissance); thịt nhão, hay mệt, hay đau bụng, đau người vì khí huyết chuyển vận không được điều hòa.
Nếu Chân thủy hư, con người sẽ ngày một trở nên khô kiệt (dessication progressive) hoặc mắc phải những chứng huyết khô (hémoconcentration), gầy rạc (maigreur, cachexie).
Trong bệnh Addison (bệnh lao tuyến thượng thận), các vùng thượng thận đều bị thương tổn, ta thấy:
+ Những triệu chứng Âm hư như:
- Sự biến loạn trong sự chuyển dịch của nước và máu (pertubations du métabolisme de l’eau, hémoconcentration).
- Gầy rạc (cachexie progressive).
+ Những triệu chứng Dương hư như:
- Mệt mỏi (asthénie).
- Ẩu (=nôn mửa), tả (vomissement et diarrhée).
- Người lạnh (hypothermie).
- Bất lực (impuissance), vô tự (=vô sinh, stérilité).
- Đau bụng.
- Ngất (lypothymie), hôn mê (coma), xỉu (collapsus).

c. Lãn Ông cho rằng có nhiều bệnh trạng sinh ra là do sự mất quân bình của thủy hỏa.
Gần đây giáo sư Seylie cũng chủ trương rằng trước sự tấn công đa diện (situations stressantes) của tà khí, thất tình, tai nạn, vi trùng, độc tố, nhiều khi con người phản ứng lại một cách bừa bãi, không thích nghi; chính vì thế mà cơ thể bị giao động thác loạn, chấn kích nên sinh bệnh.
Những bệnh chứng do sự giao động, chấn kích, thác loạn ấy, truy nguyên là do não thùy (hypophyse) bị kích thích nên đã phát tiết ra những kích thích tố như hormone corticotrope (ACTH), hormone somatotrope (STH). Những kích thích tố này sẽ kích thích những vùng của vỏ thượng thận (cortex surrénal) làm cho nó tấy lên (hypertrophie) và tiết ra những chất glucocorticoðdes, ảnh hưởng đến sự biến dưỡng (métabolisme) và minéralocorticoðdes ảnh hưởng đến tân dịch (sécrétion), huyết dịch (sang et liquides extracellulaires).
Như vậy các bệnh do sự phản ứng bừa bãi (syndrome de mal-adaptation, syndrome d’adaptation) sinh ra cũng là do sự mất quân bình giữa thủy (hormones minéralocorticodes) hỏa (hormones glucocorticodes).
d. Lãn Ông chủ trương rằng: Trẻ con thời «thuần Dương vô Âm» nên sự biến dưỡng rất dễ bị kích động, huyết dịch rất dễ bị suy vi, vì thế chỉ được dùng lục vị (cf. Châu Ngọc Cách Ngôn, tr.38).

Những người lớn thì hai khí Âm Dương quân bình hơn.
Còn những người già thì Âm Dương nhị khí đều suy.
Giáo sư Seylie cũng viết: «Trẻ con phản ứng mạnh, nên mau bệnh cũng như mau lành. Người lớn phản ứng ít hơn nên quen với các sự kích động của ngoại cảnh. Còn những người già thì yếu ớt đối với bệnh tật và các sự chấn kích của cuộc đời, vì thế nên dễ chết.» [9]

KẾT LUẬN
Ta có thể không đồng ý với Lãn Ông ở chỗ ngài coi Thái Cực trong thân người là Thận và Mệnh môn, vì Thái Cực phải là toàn thể con người, không phải là cái trứng nguyên thủy khi thụ tinh và bắt đầu phân hóa.
Ta có thể không đồng ý với Lãn Ông ở chỗ ngài cho rằng Mệnh môn đã có trước tất cả các tạng phủ, vì theo khoa phôi thai học (embryologie) ngày nay, thực tế không phải như vậy.[10]
Nhưng ta không thể không bái phục ngài, vì ngài đã đi từ Thái Cực, từ quẻ Khảm mà suy ra được Mệnh môn cùng với Chân thủy, Chân hỏa, và áp dụng Dịch lý để suy diễn ra các trạng thái Âm Dương suy thịnh trong con người.
Tây y đã dùng khoa giải phẫu, dùng kính hiển vi, dùng các phương pháp khoa học mà khám phá ra được vỏ thượng thận (cortex surrénal) và các công năng của nó.
Nhưng khi ta đối chiếu lại kết quả của hai đàng cũ mới, thì thấy đôi bên cũng không mấy khác nhau.
Đó chẳng phải là điều đáng làm cho chúng ta bỡ ngỡ hay sao?
Ngoài ra cũng phải ghi nhận rằng Lãn Ông và Phùng thị đã bàn về Mệnh môn, đã chữa về thủy hỏa từ thế kỷ XVIII. Ấy là ta chưa muốn nói rằng quan niệm về Mệnh môn đã manh nha từ thời Biển Thước (225 tcn), các phương dược để trị thủy hỏa đã có từ thời Trương Trọng Cảnh (thế kỷ 2 tcn) và Tiến Ất (thế kỷ 11).
Ngược lại, tất cả những khám phá về «Tuyến thượng thận» chỉ có từ thế kỷ XIX đến nay.
Các bài bát vị, lục vị đã có từ thời Trọng Cảnh (thế kỷ II tcn) và Tiền Ất (thế kỷ XI cn), còn các chất ACTH, STH, Cortisone, Hydrocortisone, và Désoxycorticostérone mới được tinh chế khoảng chứng mấy chục năm nay.
Thiết tưởng những bài thuốc hay như bát vị, lục vị, những bài thuốc tỏ ra hiệu nghiệm từ nhiều thế kỷ qua rất đáng được chúng ta quan tâm mà khảo sát lại.
Giáo sư Huard cho rằng khi so sánh Mệnh môn của Lãn Ông với các Tuyến thượng thận của Tây y, tôi đã có hảo ý muốn bắc một nhịp cầu giữa Đông y và Tây y.[11] Tôi xét mình chưa xứng đáng với lời khen tặng đó.

SUMMARY
THE «KIDNEYS» IN ORIENTAL MEDICINE by NGUYEN VAN THO
According to Oriental medicine, the «kidneys» are not only the two pea-shaped organs of modern anatomy. With this word, one must conceive a complicated system, including the genito-urinary tract and the endocrine glands, the adrenal cortex in particular.
The author, analysing two volumes of Lan Ong’s encyclopedia, suggests that the right kidney, known in traditional medicine as the «Gate of Life» with its three elements (thermal, aqueous, and sexual) might be likened to the three historical zones of the cortex, namely the zona glomerulosa, the zona fasciculata, and the zona reticularis.
(Phuong Dong, November 1972, No 17)

[NHAKHOA]

Phần 2
Trị liệu pháp của Lãn Ông so sánh với trị liệu pháp của ít nhiều danh y Trung Hoa [12]

Nói đến trị liệu pháp (thérapeutique, principes thérapeutiques), tức là đề cập đến một vấn đề hết sức bao quát của y học. Vì thế, trong khuôn khổ một bài báo chúng ta không thể nào đi vào được hết các chi tiết. Chúng ta chỉ có thể phác họa ít nhiều nét đại cương, ít nhiều đường lối chính yếu của các danh y, ngõ hầu soi sáng cho chúng ta một phần nào trên con đường khảo sát Đông y. Chính vì thế mà trước hết xin quý vị lượng thứ cho sự sơ lược của bài này.

A. TRỊ LIỆU PHÁP CỦA ÍT NHIỀU DANH Y TRUNG HOA
1. Trước hết, tưởng cũng nên nhắc lại rằng Đông y đã được xây nền đắp tảng trên bộ Nội Kinh.
Nội Kinh gồm hai quyển:
- Tố Vấn gồm 81 chương.
- Linh Khu gồm 81 chương, nói về châm cứu.
Tuy sách như là thuật lại lời đàm thoại giữa Hoàng Đế (2696-2598 tcn) với Kỳ Bá, nhưng có lẽ sách chỉ được viết ra khoảng 1000 năm trước công nguyên. Có người lại cho rằng bộ Nội Kinh được viết khoảng thế kỷ 4 tcn.[13]
Bộ Nội Kinh cho chúng ta các khái niệm về cơ thể học, bệnh lý học, và trị liệu pháp (thérapeutique).
Về phương diện bệnh lý học (pathogénie) chẳng hạn, Nội Kinh đã chia nguyên nhân sinh bệnh thành hai loại:
a. Ngoại cảm, do lục dâm: phong, hàn, thử, thấp, táo, hỏa.
b. Nội thương, do sự thương tổn của khí huyết, tạng phủ, Âm Dương, gây ra bởi:
- Thương thực.
- Lao lực.
- Sắc dục.
- Thất tình (hỉ, nộ, ưu, tư, bi, kinh, khủng).[14]
Tuy nhiên Nội Kinh không đưa ra một phương thuốc nào nhất định và chỉ chuyên chú về châm cứu.
2. Đời nhà Chu, ta còn thấy hai triết thuyết về bệnh lý:
- Triết thuyết thứ nhất cho rằng bệnh tật sinh ra là do nhị khí Âm Dương trong người không được điều hòa.
- Triết thuyết thứ hai cho rằng bệnh tật sinh ra do ngũ hành trong người không được quân bình.
Tuy nhiên, trước đời nhà Hán (thế kỷ 2 tcn) thì phương pháp trị liệu nằm gọn trong các khoa:
- Châm (acupuncture).
- Cứu (moxa).
- Án ma (kinésithérapie, massage).
3. Mãi đến đời Hán, Trương Trọng Cảnh (đỗ tiến sĩ năm 163 đời Hán Linh Đế) mới mở một tân kỷ nguyên cho nền y học Trung Hoa.
Ông khảo sát các bệnh theo bệnh trạng (manifestations cliniques) tìm căn do bệnh tật, định phương pháp trị liệu bằng thuốc men. Ông viết hai quyển về y học là:
- Thương Hàn luận.
- Kim quỹ.
Trương Trọng Cảnh chủ trương rằng tà khí xâm nhập vào cơ thể con người do 6 Kinh từ ngoài vào trong (từ biểu vào lý) theo thứ tự sau đây:
(1) Thái Dương kinh (Thủ thái dương, Tiểu tràng kinh, Túc thái dương, Bàng quang kinh)
(2) Dương Minh kinh (Thủ dương minh, Đại tràng kinh, Túc dương minh, Vị kinh)
(3) Thiếu Dương kinh (Thủ thiếu dương, Tam tiêu kinh, Túc thiếu dương, Đởm kinh)
(4) Thái Âm kinh (Thủ thái âm, Phế kinh, Túc thái âm, Tì kinh)
(5) Thiếu Âm kinh (Thủ thiếu âm, Tâm kinh, Túc thiếu âm, Thận kinh)
(6) Quyết Âm kinh (Thủ quyết âm, Tâm bào lạc kinh, Túc quyết âm, Can kinh)
Tổng quát mà nói:
* Bệnh ở kinh Dương, thuộc Dương, Biểu (ngoài), Nhiệt và Thực, cho nên có thể dùng những thuốc:
- Công, như phát hãn (làm cho ra mồ hôi) hoặc bằng bài Ma hoàng thang[15] hoặc Quế chi thang[16] (bệnh ở Thái Dương kinh).
- Hạ (cho đi xông) bằng bài Thừa khí thang[17] (bệnh ở Dương minh kinh).
- Hoặc Hòa hoãn bằng bài Tiển sài hồ thang[18] (bệnh ở Thiếu Dương kinh).
* Bệnh ở các kinh Âm thuộc Âm, Lý (bên trong), Hàn và Hư, vì thế phải dùng thuốc Ôn bổ như:
- Tứ nghịch thang (tăng sức nóng)(bệnh ở Thiếu Âm kinh).[19]
- Lý trung thang (bệnh ở Thái Âm kinh).[20]
- Đương qui tứ nghịch thang (bệnh ở Quyết Âm kinh).[21]
Trương Trọng Cảnh được coi là một vị thánh y của Trung Quốc. Ông đã để lại 113 phương (ordonnances magistrales) và 397 y án (schémas de traitement).
Trần Tu Viên (khoảng 1803), trong thiên Cổ kim y luận, cho rằng Trương Trọng Cảnh đã biết mọi phương pháp chữa bệnh:
- Công (médication agressive)
- Bổ (médication tonique)
- Ôn (médication réchauffante)
- Lương (médication rafraîchissante)
Lại biết:
- Tiên công hậu bổ.
- Tiên bổ hậu công.
- Hàn nhiệt kiêm thi.
- Công bổ tịnh dụng, v.v.
Mọi lương y sau này chỉ khai thác được một khía cạnh nào đó của Trương Trọng Cảnh mà thôi.
4. Sau Trương Trọng Cảnh, bẵng đi một thời gian khá lâu, không ai đưa ra được một chủ xướng gì mới mẻ. Mãi đến đời nhà Kim, Nguyên (1206-1368) mới thấy có những danh y xuất hiện, đưa ra những chủ xướng mới mẻ. Đời Kim Nguyên có 4 danh y mà đời sau gọi là Kim Nguyên tứ đại gia [22] hay «Trương, Lưu, Lý, Chu, tứ tử». Đó là:
- Lưu Hoàn Tố, t71c Thủ Chân (giữa khoảng 1115-1260).
- Trương Tông Chính, tức Trương Tử Hòa (1155-1260)
- Lý Cảo, tức Lý Đông Viên (1179-1251)
- Chu Chấn Hanh, tức Chu Đơn Khê (1281-1358)[23]
a. Lưu Hoàn Tố, tự Thủ Chân (giữa khoảng 1115-1260).
Lưu Hoàn Tố chủ trương rằng các bệnh sinh ra trong người vì Nhiệt thịnh. Vì thế ông chủ trương dùng các vị thuốc hàn lương. Ngoài ra ông cũng dùng các loại thuốc:
- Thổ (vomitifs)
- Hạ (laxatifs ou purgatifs)
- Hãn (diaphorétiques)
Lưu Thủ Chân còn chủ trương rằng Âm Dương, Ngũ hành , Ngũ vận là nguyên nhân sinh ra bệnh tật.
Sau này Trương Giới Tân (1563-1640) đã đả kích Lưu Thủ Chân và cho rằng các môn thuốc hàn lương của ông chỉ có ích cho những người Trung Hoa ở phương Bắc, khoẻ mạnh, chứ không thích hợp những người Trung Hoa ở phương Nam, yếu hơn.[24]
b. Trương Tòng Chính, tự Tử Hòa (1155-1260).
Trương Tử Hòa chủ trương rằng các bệnh sinh ra là do tà khí bên ngoài đột nhập vào cơ thể, nên cần phải trừ khử bằng các thuốc công, hạ (médication diaphorétique, émétissantes, purgatives, laxatives). Ông đặc biệt ưa dùng thuốc hạ (purgatifs).
c. Lý Cảo, tự Đông Chi, hiệu Đông Viên (1179-1251)
Lý Đông Viên cho rằng các bệnh sinh ra là do sự mất quân bình giữa Tì (-) và Vị (+); Vì thế, ông chuyên môn bổ Tì. Chính ông đã sáng chế bài Bổ trung ích khí thang.
d. Chu Đơn Khê, tự Ngạn Tu, hiệu Chấn Hanh (1281-1358)
Chu Đơn Khê chủ trương rằng các bệnh sinh ra là do ăn uống thiếu chất bổ dưỡng. Ông lại cho rằng trong người Âm thường bất túc, Dương thường hữu dư. Vì thế ông chuyên bổ Âm.
5. Đến đời Minh (1368-1644), ta lại thấy y học chia ra thành nhiều phái:
a. Công hạ phái. Phái này chủ trương như Trương Tử Hòa xưa rằng nên dùng các loại thuốc công, hạ.
b. Dưỡng Âm phái. Phái này theo chủ thuyết của Chu Đơn Khê, dùng các thuốc bổ âm.
c. Ôn bổ phái. Phái này do các lý thuyết gia sau đây lãnh đạo:
- Tiết Dĩ, tự Lập Trai (khoảng 1500-1560)
- Trương Giới Tân, tự Huệ Khanh, hiệu Cảnh Nhạc (1563-1640)
Ôn bổ phái chủ trương: Dương khí trong người chính là sinh khí, khó được và dễ mất, vì thế phải dùng thuốc ôn bổ để dưỡng Dương kh, chứ không được dùng những thuốc hàn, lương.
Tóm lại ta thấy các danh y Trung Hoa:
a. Người thì lưu tâm đến tà khí và chỉ chuyên dùng thuốc công, hạ để trừ khử.
b. Người thì lưu tâm đến cơ thể con người, và cho rằng các bệnh sinh ra là do Âm Dương nhị khí không điều hòa, hoặc Tì, Vị mất quân bình cho nên:
- Hoặc chủ trương bổ Âm (bổ thận thủy, bổ huyết)
- Hoặc chủ trương bổ Dương (bổ thận hỏa, bổ khí)
- Hoặc chủ trương bổ Tì.
Vì thế đã có nhiều người tóm tắt trị liệu pháp của Trung Hoa bằng bốn chữ Công, Lương, Ôn, Bổ.

B. TRỊ LIỆU PHÁP CỦA LÃN ÔNG
Những nguyên tắc trị liệu của Lãn Ông hết sức sáng suốt và vững vàng. Trong quyển Y hải cầu nguyên nơi chương Hư Thực, ông viết đại khái như sau:
«Các bệnh nội thương càng ngày càng tăng, vì phong hóa suy đồi, tiết khí trở nên ô trọc hơn. Con người bị ảnh hưởng ngoại cảnh, càng ngày càng trở nên yếu đuối.
«Vì thế thời cổ người ta dùng các bài thuốc công phạt như Ma hoàng, Thừa khí.
«Thời trung cổ, người ta đổi phương lược, và dùng những thuốc vừa bổ vừa tả như Sâm tô thang, Nhân sâm bại độc tán.
«Sau này, Lý Đông Viên lại sáng chế ra các bài:
- Bổ trung ích khí
- Nhân sâm dưỡng vinh thang, chỉ gồm toàn vị bổ.
«Các cách trị liệu ấy, theo đà thời gian, đều có kết quả, chứng tỏ rằng cơ thể con người ngày một suy yếu hơn.
«Cho nên ngày nay những thuốc công, hạ ít được dùng, trái lại, các thuốc ôn bổ ngày một được dùng nhiều hơn.» [25]
Tuy nhiên các bệnh do ngoại thương, ngoại cảm. các bệnh thực chứng không phải là không có.
Như vậy phải có những tiêu chuẩn chính xác để phân biệt thực chứng do ngoại cảm với hư chứng do nội thương, để mà tùy nghi tả (trong trường hợp thực chứng) hay bổ (trong trường hợp hư chứng).
Lãn Ông cho ba tiêu chuẩn sau đây:
+ Xem tạng người bệnh nhân mạnh yếu ra sao.
+ Xem mạch mạnh yếu ra sao.
+ Xem bệnh diễn biến ra sao.
1. Xem tạng người bệnh nhân mạnh yếu ra sao.
Lãn Ông viết trong Châu Ngọc Cách Ngôn như sau:
«Quan hình dĩ bẩm nhược bẩm cường, xác kỳ vi hư vi thực nhi trị.» (Xem hình sắc để nhận biết người yếu hay người mạnh, để xác định là hư chứng hay thực chứng mà trị.)
Ông bình tiếp:
«Những người bẩm thụ phong hậu, tuổi trẻ, sức mạnh, khí huyết đầy đủ, xương thịt cân xứng, nếu lỡ có đau yếu thì nên lấy thực chứng mà trị.
«Những người bẩm thụ sơ bạc, tuổi già sức yếu, người mắc bệnh nặng, người đau yếu lâu ngày hay đàn bà sản hậu và người tuổi đã nhiều mà còn đẻ, nếu bị cảm thương, trước sau nhất thiết cứ theo hư chứng mà trị.
«Sách Nội Kinh viết rằng: ‘Việc trị liệu, trước nên xét về nguyên khí làm chủ đã, rồi sau mới tìm đến bệnh tật, ý nghĩa ấy thật sâu xa’.»[26]
2. Xem mạch mạnh yếu ra sao.
Lãn Ông viết trong Châu Ngọc Cách Ngôn:
«Sát mạch dĩ hữu lực vô lực, minh ư khả bổ khả tả chi cơ.» (Xét mạch để nhận biết hữu lực, vô lực mà quyết định là nên bổ hay nên tả cho rõ.)
Ông bình tiếp:
«Trong sách Mạch yếu quyết của Dụ Gia Ngôn nói rằng không cần phải hỏi là mạch phù hay trầm, mạch đại hay tiểu ở bộ nào, chỉ thấy cứ trọng án đến tận xương mà còn thấy hữu lực, hữu thần, là «thực»; nếu vô lực, vô thần, là «hư».
«Ta mới xem qua câu sách ấy, tưởng nói như vậy thì sơ lược, thiển cận quá; nhưng từng thí nghiệm mỗi khi xét mạch, mà có sự nghi ngờ là hư hay thực, rồi chiêm nghiệm lời dạy trên, thì thực chả sai một mảy may. Lời dạy của bậc Tiền triết thực là đúng.» [27]
Ta có thể dịch hai câu:
«Quan hình dĩ bẩm nhược bẩm cường, xác kỳ vi hư vi thực nhi trị.» và «Sát mạch dĩ hữu lực vô lực, minh ư khả bổ khả tả chi cơ.» thành mấy câu lục bát như sau:
«Xem người mạnh yếu ra sao,
Bệnh hư, bệnh thực lẽ nào chẳng phân.
Mạch tùy mạnh yếu chuyển vần,
Tức thì tả bổ sẽ lần ra ngay.»
3. Xem bệnh diễn biến ra sao.
a. Những thực bệnh do ngoại cảm, thường bạo phát, nhưng bạo biến.
b. Những «hư chứng» do nội thương, thường phát hiện một cách chậm chạp, nhưng lại dai dẳng, khó hết.
c. Những bệnh mới mắc hoặc do ngoại cảm, hoặc do nội thương.
d. Những bệnh kinh niên chắc chắn là do nội thương.[28]
Khi đã định được là hư chứng rồi, thì Lãn Ông lại nhận định thêm như sau:
* Bệnh nhẹ mới mắc là do:
- Khí hư, chữa bằng bài Tứ quân.[29]
- Hoặc huyết hư, chữa bằng bài Tứ vật.[30]
* Bệnh mắc đã lâu ngày, hoặc là kỳ bệnh, quái bệnh, là do:
- Hỏa hư, sẽ chữa bằng Bát vị.[31]
- Thủy hư, sẽ chữa bằng Lục vị.[32]
Lãn Ông viết trong Châu Ngọc Cách Ngôn:
«Phàm những bệnh đã thuộc hư chứng (khí huyết đều suy yếu), mà những chứng bệnh lặt vặt ở ngoài nó nhiều như ong vỡ tổ (ví dụ: nào là ho, đau đầu, chóng mặt, nào là đau lưng mỏi gối, nào là đau bụng đau răng, ôi đủ thứ). Nhưng nhất thiết không tìm tòi quanh quẩn chi li, mà thấy đâu trị đó, chẳng hạn thấy đau đầu thì trị đau đầu; thấy đau chân thì trị đau chân, v.v. Chỉ cần tìm căn bản mà trị, hễ cái cây mà vun đắp được thì cành lá tốt tươi; hễ cái bệnh gốc mà trị được, thì các bệnh ngọn tự nhiên hết.
«Sách Nội Kinh rằng: ‘Trị kỳ nhất, tắc bách bệnh tiêu; trị kỳ dư tắc đầu tự loạn.’(trị mỗi bệnh gốc thì trăm bệnh khác tiêu; nếu trị bệnh dư thừa, thì đầu mối rối beng). Cho nên những hư chứng vừa vừa thì trách cứ vào khí huyết hữu hình ở hậu thiên mà trị; những chứng đã hư nhiều, thì tìm vào thủy hỏa vô hình ở tiên thiên mà trị.
«Sách Nội Kinh rằng: ‘Tiểu bệnh tất do khí huyết chi sở thương, đại bệnh tất cầu thủy hỏa chi vi hại.’ (những bệnh nhỏ hẳn do khí huyết làm đau, những bệnh lớn hẳn do thủy hỏa làm hại.) Như vậy trị bệnh nhỏ mà bỏ khí huyết không trị; trị bệnh lớn mà bỏ thủy hỏa không trị, lại đi tìm những bệnh lặt vặt mà trị, thật là kẻ leo lên cây mà kiếm cá, làm sao có cá được?» [33]
Ngoài ra, ta cũng thấy rằng Lãn Ông chủ trương cần phải lưu tâm đến sự suy yếu dần dà của cơ thể con người theo đà thời gian; đến những điều kiện địa dư, hoàn cảnh xã hội, những sự khác biệt về sự phản ứng của mỗi một người và vì thế không được nhắm mắt dùng những phương thuốc cho bệnh nhân mọi loại, bất phân khoẻ yếu, mà cần phải biết biến chế gia giảm.[34]
Lãn Ông ưa dùng hai phương thuốc Bát vị và Lục vị và đã dùng hai phương ấy để chữa nhiều bệnh khác nhau.
Sở dĩ được như vậy vì Lãn Ông đã biết chế biến, gia giảm, làm cho hai phương thuốc ấy trở nên biến hóa, linh động vô cùng.
Nói thế tức là Lãn Ông đã không dùng thuốc một cách trần trần cố định, mà biết tùy nghi biến chế để cho thuốc xứng với bệnh, thuốc xứng với người. Phùng thị gọi thế là hoạt pháp.[35]
KẾT LUẬN
Sánh trị liệu pháp của Lãn Ông với trị liệu pháp của các danh y Trung Hoa ta thấy Lãn Ông đã lãnh hội được chỗ vi diệu của y lý Trung Hoa, nên đã có những chủ xướng hết sức độc đáo, những sáng kiến riêng tư, không chịu lệ thuộc vào những khuôn khổ cố định của tiền nhân. Như thế mới gọi là biết làm thuốc.
Cuối cùng xin mạn phép kết bài này bằng một câu Nội Kinh: «Tri yếu giả, nhất ngôn nhi chung; bất tri yếu giả, lưu tán vô cùng.»
Dịch:
Biết thời một chữ là xong,
Không rành yếu chỉ, lung tung tán loàn.[36]

CHÚ THÍCH
[1] Đã đăng tạp chí Phương Đông, số 17, tháng 11-1972, chủ đề Y Lý Đông Phương. - Bài này phỏng theo chương Étude critique du livre «Les Secrets des Reins révélés» trong Les Secrets des Reins révélés, luận án y khoa của tác giả, đệ trình tại Y Khoa Đại Học Đường Hà Nội, tháng 12-1952.
Luận án này đã được giải thưởng luận án năm ấy, và đã được giáo sư Pierre Huard toát lược và phê bình trong quyển Bibliographie - Études historiques sur l’ancienne médicine au Vietnam et en Chine (B.S.E.I., N.S., Tome XXX, No2, 2è trimestre 1955, tr.180-181) và đề cập đến nhiều lần trong các sách khác như: Lãn Ông et la Médicine Sino-vietnamienne (B.S.E.I., N.S., Tome XXVIII, No, 3è trimestre 1953, tr.224), và P.Huard et Wong Ming, La Médicine chinoise au cours des siècles, Les Éditions Roger Dacosta Paris, 1959, tr.113.
Gần đây, BS Hồ Chung Tú, trong quyển luận án của ông, nhan đề là Tư Tưởng và Sự Nghiệp của Lãn Ông (15-8-1971) cũng đã trích dịch đoạn dài để cho vào luận án của ông, từ tr.76 đến tr.101.
[2] Phùng thị Cẩm Nang, q. 1, tr.47: Bình Triệu thị Y Quán thuyết.
[3] Lãn Ông, Huyền Tẫn Phát Vi, tr.3-9.
[4] Xem Phùng thị Cẩm Nang, mộc bản, q.2, tr.3b.
Hải Thượng Lãn Ông, Huyền Tẫn Phát Vi, tr.5b.
[5] Xem Huyền Tẫn Phát Vi, tr.5b và 6a.
[6] Vô Dương tắc Âm vô dĩ sinh, vô Âm tắc Dương vô dĩ hóa (Châu Ngọc Cách Ngôn, tr.15a) - Bổ thủy chế Dương quang, bổ hỏa dĩ tiêu Âm ế…
[7] Những chữ Principe thermique và Principe aqueux là do tôi sáng tạo khi làm luận án để dịch những chữ Chân hỏa, Chân thủy.
[8] Cách xếp 8 vị trên theo hình quẻ Khảm đã được thấy trong P.Huard và Wong Ming, Bibliographie de la Médicine chinoise (B.S.E.I., N.S., Tome XXXI, No3, 1956, tr.2). Ta cũng có thể phân chia như sau: (1) Bổ hỏa: Quế, Phụ. (2) Bổ thủy: Thục địa, Sơn thù. (3) Bổ tì: Hoài sơn, Phục linh. (4) Thanh nhiệt: Đơn bì. (5) Tả: Trạch tả.
[9] Xem Nguyễn Văn Thọ, Les Secrets des Reins rélévés, luận án, tr.125.
- Guyton, Textbook of Medical Physiology, Saunders, 1963, chương 74, từ tr. 99 trở đi.
[10] Xem Bradley M. Patten, Human Embryology, 1948, tr.74.
[11] «Corrigé par une longue pratique médicale, la thèse de Lãn Ông, brillamment exposé par M. Thọ, retient l’attention, même lorsqu’il assimile les 3 éléments de la «Porte de Vie» (thermique, aqueux, et sexuel) aux 3 zones historiques (fasciculée, réticulée et glomérulée) de la surrénale et lorsqu’il établit une comparaison avec le syndrome d’adaptation de Seylie. Elle joue sur la pathogénie chinoise des maladies attribuées soit à des influences externes, soit à des perturbation internes. Bien que nous soyons là en présence d’une extrapolation de la pensée sino-vietnamienne, on doit savoir gré à l’auteur de son énorme effort et de son désir louable de jeter des ponts entre la médicine extrême-orientale et de la médicine extrême-occidentale.»
Pierre Huard, Bibliographie - Études historiques sur l’ancienne médicine au Vietnam et en Chine (B.S.E.I., N.S., Tome XXX, No2, 2è trimestre 1955, tr.181)
[12] Đã đăng tạp chí Phương Đông, số 18, tháng 12-1972, chủ dề Y Lý Đông Phương.
[13] P.Huard và Wong Ming, Bibliographie de la Médicine chinoise (B.S.E.I. N.S., Tome XXXI, No3, 3e trim. 1956.
Bị chú: Trong bài này xin miễn bàn về những vấn đề thông thường như: Hư thực, Hàn nhiệt, Biểu lý, Thủy hỏa, v.v. cũng như không bàn về các phương pháp trị liệu khái quát như: bổ (toniques), hãn (diaphorétiques), hạ (laxatfs, purgatifs), hòa giải (régulateurs), thanh (dépuratifs, refraichissants), ôn (réchauffants), thấm (diurétiques), thổ (vomitifs), tiêu (dissolvants), cố sáp (astringents), trấn (tranquillisants), v.v.
[14] Bách bệnh lập danh tuy phiền, nhiên bất việt Âm Dương, ngũ hành sinh khắc, lục dâm, thất tình, ngũ hỏa dữ ẩm thực, lao quyện tương hiệp truyền biến nhi dĩ. Kinh sở vị: Tri kỳ yếu giả nhất ngôn nhi chung; bất tri kỳ yếu, lưu tán vô cùng giả thử nhĩ.
Phùng thị Cẩm Nang, q.2, chương Thất tình luận, tr.34a.
… Như vậy thất tình đây không phải «Ai, cụ, hỉ, nộ, ái, ố, dục» như ta thường hiểu. Xem Phùng thị Cẩm Nang, q.2, chương Thất tình luận, tr.33b và xem P.Huard et M. Durand, Lãn Ông et la Médicine Sino-vietnamienne (B.S.E.I., N.S., Tome XXVIII, No, 3è trim.1953, tr.47)
[15] Ma hoàng thang: trị thương hàn. Thái dương chứng, tà còn ở ngoài, phát nóng, nhức đầu, mình mẩy thắt lưng và khớp xương đau; cổ cứng, sợ gió, sợ lạnh, không mồ hôi, khò khè, mạch khẩn. Ma hoàng (3 lượng), Quế chi (2 lượng), Hạnh nhân (20 hạt), Chích cam thảo (1 lượng). (Các bài thuốc và lời bình rút trong: Phạm Văn Điều, Đông Y Dược Học Khóa Toát Yếu)
[16] Quế chi thang: Trị Thái dương, trúng phong, Dương phù Âm nhược, phát nóng, nhức đầu, ghét gió, ghét lạnh, nhảy mũi, oẹ khan. Quế chi, Thược dược, Sinh khương (mỗi thứ 3 lượng); Chích cam thảo (2 lượng); Đại táo (12 trái). Uống nóng sau đó ăn cháo nóng, ra mồ hôi thì thôi; chưa ra mồ hôi thì cho uống thêm.
[17] Thừa khí thang (thuốc xổ): Trị bệnh thương hàn, Dương minh chứng, bao tử đầy, táo bón, phát nóng, nói sảng, mồ hôi râm rấp, no đầy, buứt rứt. -- Có 2 bài: Đại thừa khí và Tiểu thừa khí. Đại thừa khí: Đại hoàng tẩm rượu (5 chỉ), Mang tiêu (4 chỉ), Hậu phác (3 chỉ), Chỉ thiệt (3 chỉ). Nấu Hậu phác và Chỉ thiệt trước, sau cho Đại hoàng; khi rót xuống trộn mang tiêu. Tiểu thừa khí: Chỉ có Đại hoàng, Chỉ thiệt, Hậu phác.
[18] Tiển sài hồ thang: Có tính hoãn trị rét mới phát, hoặc thương hàn, ... kinh, Thiếu Dương. Sài hồ (8 chỉ), …Nhân sâm, Cam thảo, Hoàng Cầm, mỗi … thêm gừng táo. (các chỗ … là bị mất chữ trong bản photo)
[19] Tứ nghịch thang: trị thương hàn thuộc tam âm, mình đau, bụng đau, đại tiện nguyên đồ ăn, ghét lạnh, không nóng, […] lạnh ngắt, hoặc không ghét lạnh mà bứt rứt, trong lạnh ngoài nóng, hoặc ói mửa, cổ đau, mạch trầm, vi tế, sắp tuyệt. - Phụ tử sống (1 củ), Càn khương (1 […] ), Chích cam thảo (2 lượng). Nấu cho uống. (ghi chú: các chỗ […] là bị mất chữ trong bản in)
[20] Lý trung thang: Trị thương hàn, Thái âm, tiêu chảy, không khát, […] đau bụng, mạch trầm, không sức, chân tay móp, co quắp, tức ngực, nghẹn, ói ra […] - Bạch truật (sao với đất vách cũ) (2 […] ), Nhân sâm, Càn khương (sao vàng), Cho mỗi vị 1 lượng, tán nhuyễn, cho uống tiếp 4 chỉ.
[21] Đương qui tứ nghịch thang: Trị thương hàn Quyết Âm, chân tay lạnh, mạch nhỏ, sắp tuyệt.- Đương qui ( […] ), Bạch thược, Tế tân mỗi vị 3 lượng, Cam thảo, Thông thảo mỗi vị 2 lượng, Táo (25 trái). Nấu cho uống nhiều […] nhiều thang.
Bị chú: Dĩ nhiên, đây chúng ta chỉ […] sơ lược một vài phương thang của Trọng Cảnh. Thực ra ông có hơn 100 thang. Đọc thêm: Trần Tu Viên, Thương […] phương thang ca quyết. Đỗ Đình Tuân, Đông Y lược khảo […] (chương Lục kinh chính bệnh, tr. […] ). Phạm văn Điều, Đông y dược học khảo yếu, các tr. 252, 254, 262, 279. (ghi chú: các chỗ […] là bị mất chữ trong bản in)
[22] P. Huard, Bibliographie de la Médicine chinoise, p.186. No 50.
[23] Ibid. pp.199-200
[24] P. Huard et Wong, Bio-Bibliographie de la Médicine chinoise, p.191.
[25] Xem Y hải cầu nguyên, chương Hư Thực, tr.36.
[26] Xem Châu Ngọc Cách Ngôn, q.thượng, tr.6b, 7a. Trích: bản dịch Châu Ngọc Cách Ngôn của cụ Định Ninh Lê Đức Thiếp (bản đánh máy), tr.24.
[27] Xem Châu Ngọc Cách Ngôn, q.thượng, tr.6a và 7b. Xem bản dịch Châu Ngọc Cách Ngôn của cụ Định Ninh Lê Đức Thiếp (bản đánh máy), tr.24.
[28] Xem Y hải cầu nguyên, chương Âm Dương, tr.8 và chương Tri Tắc, tr.22.
[29] Tứ quân thang: Nhân sâm, Bạch truật (mỗi thứ 2 chỉ), Bạch linh (3 chỉ), Cam thảo (2 chỉ).
[30] Tứ vật thang: Thục địa (2 chỉ), Đương qui, Bạch thược (mỗi thứ 1 chỉ), Xuyên khung (1 chỉ).
[31] Bát vị: Quế, Phụ, Đơn bì, Hoài sơn, Sơn thù, Phục linh, Trạch tả, Thục địa.
[32] Lục vị: Bài Bát vị bỏ Quế, Phụ.
[33] Xem Châu Ngọc Cách Ngôn, q.hạ, tr.22b. Xem bản dịch Châu Ngọc Cách Ngôn của cụ Định Ninh Lê Đức Thiếp (bản đánh máy), tr.57.
[34] Chính vì thế mà Lãn Ông không dùng Ma hoàng thang và Quế chi thang của Trọng Cảnh. Xem P.Huard et M. Durand, Lãn Ông et la Médicine Sino-vietnamienne, p.225.
[35] Nại hà cận y xả chí linh chí biến chi lý, nhi chấp bất linh bất biến chi thành phương. Thị dĩ Tố vấn vô phương , Nạn Kinh vô phương; phi vô phương dã; vi phương hoạt pháp dã. Hán thế tài hữu phương ư phỏng dã. Phùng thị Cẩm Nang, q.1, tr.43b
[36] Phùng thị Cẩm Nang, q.2, chương Thất tình luận, tr.34a.
Bị Chú: Bài này hầu hết được trích ra từ chương Parallèle entre Lãn Ông et les auteurs chinoises từ tr.103 đến 109 trong luận án Y khoa bác sĩ của tác giả, nhan đề là Les Secrets des Reins révélés, luận án y khoa của tác giả, đệ trình tại Y Khoa Đại Học Đường Hà Nội, tháng 12-1952. Luận án này đã được giáo sư Pierre Huard nhiều lần đề cập tới cũng như toát lược và phê bình. Xin đọc:
- Pierre Huard et M.Durand, La Médicine Sino-vietnamienne (B.S.E.I., N.S., Tome XXVIII, No, 3è trimestre 1953, tr.224-240)
- Pierre Huard, Bibliographie - Études historiques sur l’ancienne médicine au Vietnam et en Chine (B.S.E.I., N.S., Tome XXX, No2, 2è trimestre 1955)
Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác (1720 ? - 1791)

Tiểu sử Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác




Hải Thượng Lãn Ông là tên hiệu của Lê Hữu Trác (còn có tên là Lê Hữu Huân), một nho gia và danh y Việt Nam vào cuối đời Hậu Lê. Ông sinh năm 1720 (?), người xã Liêu xá, huyện Đường Hào, trấn Hải Dương (nay thuộc phủ Yên Mỹ, tỉnh Hưng Yên). Về năm sinh của ông, các sách ghi không thống nhất: Gia phả ghi ngày 12 tháng 11 năm Giáp Thìn (tức 27-12-1724). Các tài liệu khác thì chép năm sinh là 1720 hay 1721.
Ông thuộc một gia đình có nhiều đời đỗ đạt. Cha và chú đều đỗ tiến sĩ và làm quan đến đại thần. Lúc còn trẻ, ông đã nổi tiếng hay chữ. Đến năm 20 tuổi, ông xếp bút nghiên để tòng quân. Đang ở trong quân ngũ, ông phải về quê ngoại là xã Tình Diễm, huyện Hương Sơn, trấn Nghệ An (nay là tỉnh Hà Tĩnh) để phụng dưỡng mẹ già. Tại Hương Sơn, ông nghiên cứu y học, trở thành một y sư danh tiếng. Ông mở trường dạy học và trước tác bộ sách y khoa đồ sộ Hải Thượng Y Tông Tâm Lĩnh. Năm 1782, ông được quan Chính Đường (Huy Quận Công Hoàng Đình Bảo) tiến cử lên kinh đô chữa bệnh cho Thế Tử Trịnh Cán (con chúa Trịnh Sâm và Tuyên Phi Đặng Thị Huệ). Tuy việc chữa bệnh không thành, ông đã phải ở kinh đô trong khoảng một năm. Sau khi về Hương Sơn, ông ghi lại những điều mắt thấy tai nghe tại kinh đô trong tác phẩm Thượng Kinh Ký Sự.
Bộ Hải Thượng Y Tông Tâm Lĩnh gồm 66 quyển, biên soạn trong 40 năm, là bộ bách khoa thư về y học của Việt Nam vào thế kỷ XVIII. Ngoài giá trị khoa học, bộ y điển này còn có giá trị văn học đáng kể. Y huấn cách ngôn của ông là 9 câu cách ngôn về y đức, thể hiện tấm lòng cao cả của một thầy thuốc. Y dương án và Y âm án là hai tập bệnh án, nhưng đồng thời chúng đã toát lên những sinh hoạt của xã hội Việt Nam thế kỷ XVIII. Bên cạnh đó, tập bút ký Thượng Kinh Ký Sự đã mô tả hiện thực đời sống tại kinh đô thời bấy giờ.

Tham khảo: Từ điển Văn Học, tập I, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1983, tr.382-383

[NHAKHOA]

Dịch tả: gọi đúng tên để phòng ngừa

Nguyễn Văn Tuấn

Tính đến ngày ngày 5/11, theo thông tin từ báo chí -- có lẽ chưa đầy đủ -- số trường hợp nghi mắc bệnh “tiêu chảy cấp” đã trên 600, phần lớn tập trung ở các tỉnh phía Bắc. Đọc bản tin này làm tôi phải hỏi tại sao đã qua 600 trường hợp mà vẫn còn “nghi”? Một bản tin khác cho biết “Theo bác sĩ Nguyễn Hồng Hà, Phó Viện trưởng Viện Các bệnh truyền nhiễm và nhiệt đới quốc gia, những ngày vừa qua số lượng bệnh nhân nhập viện do tiêu chảy đột ngột tăng, trung bình mỗi ngày viện tiếp nhận 50- 60 bệnh nhân nghi nhiễm tiêu chảy cấp. Hiện có 144 ca tiêu chảy, qua xét nghiệm ban đầu đã xác định 108 ca dương tính với tiêu chảy cấp, trong đó có nhiều bệnh nhân nặng.” Người đọc, kể cả tôi, phải hỏi ngay: dương tính gì? Xét nghiệm sinh hóa làm gì có kết quả “dương tính với tiêu chảy cấp”. Có lẽ nhà báo viết vội chăng?



Ai cũng biết đứng trên phương diện lâm sàng việc điều trị bệnh thành công phải bắt đầu bằng một chẩn đoán chính xác. Tương tự, một vấn đề mang tính y tế công cộng cũng phải bắt đầu bằng cách định danh chính xác căn bệnh để đi đến một kế hoạch phòng ngừa hữu hiệu.



Thật ra, phần lớn các trường hợp gọi là nghi mắc bệnh tiêu chảy cấp khi xét nghiệm vi khuẩn có kết quả dương tính vi khuẩn Vibrio cholerae (có khi viết tắt là V. cholerae). Vi khuẩn V. cholerae (được nhà sinh học người Đức Robert Koch phát hiện lần đầu năm 1885) sản sinh ra một độc tố có tên là cholera, và độc tố này được lấy để đặt tên cho bệnh [1]. Thuật ngữ y khoa “cholera” được dịch ra tiếng Việt là “bệnh dịch tả” hay "bệnh tả". Bệnh dịch tả là một bệnh nhiễm trùng cấp ở ruột non do vi khuẩn V. cholerae tương tác với các protein trong đường ruột để “mở cửa” các kênh ion và từ đó gây ra tình trạng mất nước trong cơ thể. Hệ quả là bệnh nhân bị tiêu chảy trầm trọng (với đặc tính phân giống như nước gạo) và ói mửa. Như vậy, qua các triệu chứng được tường thuật như ói mửa, tiêu chảy và kết quả xét nghiệm, có thể nói rằng phần lớn các trường hợp nghi ngờ này thật sự mắc bệnh dịch tả, hay bệnh tả.



Vấn đề đặt ra không còn là “nghi ngờ” bệnh, mà là phát triển một chiến lược y tế công cộng để khắc phục và phòng ngừa bệnh lan truyền ra các tỉnh khác. Ba mươi năm trước khi Robert Koch khám phá vi khuẩn V. chloerae, nhà dịch tễ học danh tiếng người Anh, John Snow, đã chứng minh rằng bệnh dịch tả lan truyền qua nguồn nước uống. Thật vậy, cho đến nay, bệnh dịch tả chủ yếu lan truyền qua đường nước uống bị nhiễm khuẩn từ phân của người bị bệnh. Sau một thời gian ủ bệnh từ 1 đến 5 ngày, các triệu chứng xuất hiện một cách đột ngột. Sự mất cân bằng điện giải trong dịch tố của cơ thể có thể gây ra tử vong trong vòng 24 giờ. Điều trị bằng cách truyền tĩnh mạch dung dịch muối, trụ sinh chỉ làm cho sự bình phục nhanh hơn. Nếu người mắc bệnh không được điều trị, tỉ lệ tử vong có thể lên đến 50%.



Cố nhiên, bệnh dịch tả không phải là một bệnh mới trong lịch sử tiến hóa con người, vì vi khuẩn gây bệnh đã tồn tại từ nhiều trăm năm, hay thậm chí nhiều vạn năm, trước đây. Bệnh đã bộc phát và tái bộc phát nhiều lần trong một thế kỉ qua. Dịch tả mới nhất xảy ra ở Peru vào năm 1991–1994 với hơn 1 triệu người bị nhiễm và gây tử vong cho gần 10 ngàn người [2]. Qua các nạn dịch này, chúng ta có thể rút ra một số bài học quan trọng để kiểm soát và phòng ngừa bệnh trên qui mô cộng đồng. Bài học quan trọng nhất là chiến lược kiểm soát và phòng ngừa bệnh dịch tả cần sự hoạt động đồng bộ của 4 lĩnh vực: y tế, vệ sinh nước, thực phẩm, và giáo dục [3].



Y tế. Hệ thống y tế các cấp, nhất là y tế cộng đồng, cần được trang bị phương tiện chẩn đoán và đủ thuốc và vaccin để điều trị cho các bệnh nhân. Kinh nghiệm từ các nước Phi châu cho thấy có thể thành lập các đội y tế “đặc nhiệm” để phát hiện các trường hợp bệnh dịch tả và cách li kịp thời để không gây lan truyền cho cộng đồng. Cần chú ý đến những người với nhóm máu O vì họ thường có nguy cơ mắc bệnh rất cao. Những người với máu nhóm AB thường có khả năng đề kháng vi khuẩn và ít mắc bệnh hơn người mang máu nhóm O. Ngoài ra, những trẻ em thiếu dinh dưỡng, những người đang sử dụng thuốc antacid cũng có nguy cơ mắc bệnh tả khá cao, và họ là những đối tượng cần được phòng ngừa.



Nước và thực phẩm. Bởi vì bệnh dịch tả lan truyền qua đường nước nhiễm trùng, cho nên cải thiện và đảm bảo vệ sinh nguồn nước uống và nấu ăn là biện pháp hữu hiệu nhất và thiết thực nhất trong việc phòng ngừa bệnh. Ở các vùng nông thôn, nên khuyến khích sử dụng chlorine để tẩy trùng nước hay đun sôi nước trước khi uống. Ở thành thị, cần xét nghiệm ngẫu nhiên và thường xuyên nguồn nước để phát hiện và điều trị kịp thời các vi khuẩn có thể gây bệnh. Ngoài ra, kinh nghiệm từ các nước Phi châu cho thấy thực phẩm bị nhiễm trùng là một yếu tố quan trọng gây nên bệnh dịch tả, cho nên kiểm soát vệ sinh nguồn cung cấp thực phẩm cũng là một biện pháp có ích trong việc ngăn ngừa bệnh phát sinh trong gia đình và cộng đồng.



Vai trò của gia đình. Nhưng tất cả các biện pháp trên sẽ không có hiệu quả nếu người dân không ý thức được nguyên nhân của bệnh và từ đó bất cộng tác. Thực tế, cho đến nay, người dân vẫn chưa biết đó là bệnh tả, nên vẫn khá thờ ơ với nguy cơ mắc bệnh. Vì thế, công tác giáo dục y tế cộng đồng, kể cả chỉ dẫn về cách xử lí nguồn nước, nấu nướng và bảo quản thực phẩm, phương pháp hủy phân, v.v… đóng vai trò cực kì quan trọng trong việc đảm bảo sự thành công của một chiến lược y tế công cộng. Cần phải nhấn mạnh rằng vi khuẩn gây bệnh tả V. cholerae rất dễ bị tiêu diệt trong môi trường axít cao và nhiệt độ cao. Do đó, thông báo cho công chúng biết rằng nấu chín thực phẩm, kể cả rau cải, và đun sôi nước là những biện pháp thiết thực nhất mà họ có thể áp dụng để giảm thiểu nguy cơ mắc bệnh tả. Có thể thực hiện một chương trình giáo dục y tế công cộng như thế qua tivi và báo chí.



Cần phân biệt yếu tố nguy và nguyên nhân. Hiện nay, các giới chức y tế cho rằng mắm tôm và ăn thịt chó là tác nhân gây bệnh tả và đã có những biện pháp “mạnh” với loại thực phẩm “quốc hồn quốc túy” này. Bản tin trên tờ Người lao động cho biết “Hà Tây: 100% bệnh nhân đều có ăn thịt chó”. Ăn thịt chó phải có mắm tôm, và một bản tin khác thì khẳng định hơn: “Mắm tôm - Nghi phạm số 1 gây dịch tiêu chảy cấp”. Nhưng trong thực tế chúng ta vẫn chưa có dữ liệu chính xác để khẳng định. Dù cho 100% những người bị bệnh tả từng ăn thịt chó hay mắm tôm trước đây, vẫn không thể phát biểu rằng mắm tôm là nguyên nhân của bệnh. Thật ra, câu hỏi quan trọng hơn là: trong số những người ăn mắm tôm (và thịt chó) có bao nhiêu người bị bệnh tả, và trong số những người không ăn mắn tôm có bao nhiêu người mắc bệnh? Chúng ta chưa có dữ liệu này. Và do đó, chúng ta không thể nói mắm tôm là nguyên nhân gây bệnh. Tuy nhiên, có thể nói mắm tôm là một yếu tố nguy cơ có liên quan đến bệnh tả.



Ăn thịt chó hay mắm tôm là yếu tố nguy cơ chứ không phải thủ phạm, bởi vì thủ phạm là vi khuẩn V. cholerae. Vì thế, tôi e rằng đặt trọng tâm vào một loại thực phẩm như thế có thể làm sao lãng (hay đánh giá thấp) một tác nhân nguy hiểm hơn và qui mô hơn: nguồn nước. Như đề cập trên, nguồn nước nhiễm trùng -- có thể qua phân người bệnh -- chính là yếu tố gây nên tình trạng dịch lan tràn sang các vùng khác.



Cần một chiến dịch tiêm chủng. Đối với những vùng phía Nam hay Trung chưa mắc bệnh, phương châm của y tế công cộng vẫn là phòng bệnh hơn chữa bệnh. Hiện nay, các tỉnh miền Trung đang ở trong tình trạng lũ lụt, và kinh nghiệm từ các nước khác cho thấy lũ lụt có thể làm cho bệnh dịch tả lan truyền nhanh hơn, cho nên có thể nói rằng các tỉnh miền Trung và phía Nam đang chịu sức ép của nguy cơ lan truyền bệnh dịch tả. Đối với các tỉnh này, có lẽ chiến lược phòng ngừa thực tế nhất là tiêm chủng ngừa những người có nguy cơ mắc bệnh cao. Một số nghiên cứu gần đây ở Bangladesh và Peru cho thấy vaccin WC/rBS có hiệu quả chống dịch tả đến 85-90% trong vòng 6 tháng cho tất cả đối tượng bất kể độ tuổi nào [4]. Thật ra, vaccin này cũng đã được thử nghiệm ở Việt Nam vào năm 1992-1993 với hiệu quả phòng chống bệnh lên đến 66% trong vòng 8 tháng. Một loại vaccin khác (CVD 103-HgR) cũng đã qua thử nghiệm lâm sàng và hiệu quả cũng rất khả quan với 65% phòng chống vi khuẩn V. cholerae El Tor (loại vi khuẩn gây ra nạn dịch ở Peru vào 1991-1994). Năm 2005, chính phủ Nam Dương quyết định tiêm chủng vaccin WC/rBS để phòng chống dịch tả cho tất cả các cư dân trong vùng bị ảnh hưởng cơn bão Tsunami, và họ đã thành công trong việc kiểm soát và ngăn ngừa cơn đại dịch.



Đến đây thì câu hỏi đặt ra là tiêm chủng đại trà ở các vùng có nguy cơ cao (như miền Trung) có hiệu quả kinh tế hay không? Câu trả lời ngắn gọn là “có”. Năm 1998, một nghiên cứu tiêm chủng từ Việt Nam cho thấy chi phí tiêm 2 liều vaccin cho 118.555 người là 105.447 USD. Như vậy tính trung bình, chi phí tiêm chủng cho một người là khoảng 0,9 USD. So với số trường hợp bệnh tả được ngăn ngừa và chi phí bệnh viện nếu mắc bệnh thì một chiến dịch tiêm chủng như thế vừa rất có hiệu quả kinh tế và y tế [5] vừa an toàn [6].



Bệnh tả và nạn dịch tả cho đến nay vẫn là một vấn đề y tế công cộng có qui mô toàn cầu, và cũng là cũng một chỉ tiêu để đo lường sự phát triển xã hội. Hàng năm, có khoảng 5-7 triệu người trên thế giới mắc bệnh tả, và số tử vong vì bệnh này khoảng 100.000 người. Chỉ riêng năm 2005, Tổ chức y tế thế giới (WHO) ghi nhận gần 132.000 trường hợp bệnh dịch tả và 2272 trường hợp tử vong (tỉ lệ tử vong 1,72%) trên thế giới; trong đó, 98% trường hợp xảy ra ở Phi châu. Mặc dù bệnh dịch tả không còn là mối quan tâm ở các nước đã phát triển, nhưng ở các nước đang phát triển như nước ta với điều kiện vệ sinh nguồn nước là một thách thức lớn thì dịch tả vẫn là một mối đe dọa không nhỏ đến sức khỏe người dân. Thiết nghĩ kinh nghiệm từ các nước trong vùng và trên thế giới cung cấp cho chúng ta một bài học quan trọng: đó là chủ động phòng chống bệnh, kể cả tiêm ngừa ở qui mô cộng đồng để ngăn chận sự bộc phát của bệnh.



Cũng cần nói thêm rằng chúng ta không nên quá quan tâm đển “sỉ diện” về vấn đề bệnh tật và địa lí và sắc tộc. Do lịch sử tiến hóa của con người, một số bệnh thường có xu hướng tập trunng vào một số vùng và sắc dân. Chẳng hạn như bệnh thần kinh xơ cứng bì rải rác (tiếng Anh là multiple sclerosis) thường tập trung vào các vùng thuộc phí Tây bán cầu (Âu châu, Bắc Mĩ, Úc và Tân Tây Lan), rất hiếm ở Á châu, ngược lại các bệnh như dịch tả thường có xu hướng tập trung vào các vùng Phi châu, Nam Mĩ và Á châu, nhưng rất hiếm ở Âu châu. Quá trình chọn lọc gien và “dung hòa” giữa lợi và hại của gien cũng đóng vai trò quan trọng trong sự phân phối bệnh tật nhìn ở góc độ toàn cầu. Nhiễm trùng là hệ quả của sự cạnh tranh vì sinh tồn giữa hai sinh vật: giữa kí sinh vật (vi khuẩn) và kí chủ (tức cơ thể của chúng ta mà vi khuẩn sống nhờ). Con người nói chung đã chinh phục nhiều tác nhân gây bệnh với những thuốc như thuốc kháng sinh và vaccin. Chiến thắng của con người tương đối nhanh và có vẻ như hoàn toàn, như lời tuyên bố đầy tự tin của Bộ trưởng y tế Mĩ, William H. Stewart, vào năm 1969: "Bây giờ chúng ta có thể nói rằng bệnh truyền nhiễm đã được khống chế hoàn toàn. Đã đến lúc chúng ta đóng sổ căn bệnh này." Thế nhưng kẻ thù, và với sức mạnh của chọn lọc tự nhiên, đã làm cho lời tuyên bố đó trở thành khôi hài! Thực tế phũ phàng là các tác nhân gây bệnh có khả năng thích nghi với bất cứ hóa chất nào mà con người dùng để tiêu diệt chúng. Một nhà khoa học nói một cách chua chát: "Cuộc chiến đã kết thúc, nhưng kẻ thắng trận là kẻ thù của chúng ta." Nói như thế không có nghĩa là chúng ta đầu hàng với vi khuẩn, mà chỉ muốn nói rằng vi khuẩn vẫn “song hành” cùng chúng ta, và không có điều gì phải mặc cảm nếu bệnh tả xảy ra ở nước ta. Chấp nhận bệnh để khắc phục và phòng ngừa, chứ không phải để mang nỗi mặc cảm về mức độ tiến bộ xã hội – y tế.


Tài liệu tham khảo:

[1] Zuckerman JN, Rombo L, Fisch A. The true burden and risk of cholera: implications for prevention and control. Lancet Infect Dis. 2007;7(8):521-30.

[2] Tickner J, Gouveia-Vigeant T. The 1991 cholera epidemic in Peru: not a case of precaution gone awry. Risk Anal. 2005;25(3):495-502.

[3] Curioso WH, Miranda JJ, Kimball AM. Learning from low income countries: what are the lessons? Community oral rehydration units can contain cholera epidemics. BMJ. 2004;329(7475):1183-4.

[4] WHO. Weekly epidemiological record. WHO Bulletin No 31, 2006, 81:297-308.

[5] Vu DT, et al. Coverage and costs of mass immunization of an oral cholera vaccine in Vietnam. J Health Popul Nutr. 2003 Dec;21(4):304-8.

[6] Anh DD, et al. Safety and immunogenicity of a reformulated Vietnamese bivalent killed, whole-cell, oral cholera vaccine in adults. Vaccine. 2007 Jan 22;25(6):1149-55.

Đã đăng trên ykhoa.net